Odrednicom "izložba koja se viđa jednom u životu" i sličnim mediji opisuju "Kraljeve i svetitelje srpske" u Istorijskom muzeju Srbije, pre svega zbog izloženog originalnog nakita, oružja, rukopisa i novca, koji svedoče o bogatstvu i raznolikosti sačuvanog materijalnog nasleđa države Stefana Nemanje i njegovih naslednika, tokom dva veka vlasti.

Tema je sagledana iz ugla arheologa, autorke izložbe Vanje Vuksan i njenih kolega Marka Vuksana i Vesne Dragović Pop-Lazić, a ne istoričara kako je uobičajeno. "Moje kolege i ja radili smo ovu izložbu oslanjajući se na raspoložive predmete. Mislim da bi zbog još uvek prisutnog neslaganja istoričara oko mnogih pitanja vezanih za naš srednji vek, u rešavanju nekih istorijskih nedoumica mnogo mogla da pomogne arheologija. Potrebno je sprovesti kompleksnija i obimnija arheološka istraživanja, posebno srednjovekovnih lokaliteta, koji su već godinama zanemarivani", kaže za "Vreme" Vanja Vuksan. Ispostavilo se da je pogled arheologa na vreme Nemanjića, o kome mislimo da sve znamo, rezultirao i nekim novim detaljima.

Na primer, preci Nemanjića su javnosti gotovo nepoznati. Među njima je najistaknutiji knez Strojimir, o kome na izložbi svedoči zlatni pečatnjak, najstariji materijalni dokaz o postojanju srpske države na Balkanu. Korišćen je umesto potpisa za pečaćenje voskom ličnih pisama i dokumenata. Na sredini pečata urezan je patrijaršijski krst oko koga teče natpis na grčkom jeziku: "Bože pomozi Strojimiru". Vanja Vuksan objašnjava da patrijaršijski, kao i mali grčki krst kojim počinje natpis sa imenom, govore da je "njegov vlasnik osoba hrišćanske veroispovesti kojoj je bilo važno da simbol svoje vere postavi za lični znak, a zlato od koga je pečatnjak izrađen ukazuje na bogatstvo i verovatno istaknuti društveni status. Strojimira pominje još vizantijski car i pisac Konstantin VII Porfirogenit, u svom Spisu o narodima, kao jednog od sinova arhonta Vlastimira, rodonačelnika jedne od prvih poznatih srpskih dinastija sredinom 9. veka. Strojimir je kao i njegova braća Mutimir i Gojnik nosio narodno ime. Tek će naredne generacije, Mutimirov sin Stefan i Gojnikov sin Petar, poneti hrišćanska imena. Posle smrti arhonta Vlastimira nasledili su ga njegovi sinovi, tako što je najverovatnije svaki dobio svoj deo zemlje na upravu, a vrhovnu vlast kao najstariji imao je Mutimir. Nakon upada vojske bugarskog hana Borisa-Mihaila (852–889), koji je u želji da se osveti za poraz svog oca Presijama i sam doživeo neuspeh, i nakon mira koji je usledio, dolazi do sukoba unutar srpske dinastije. Mutimir je savladao Strojimira i Gojnika, zarobio ih i prognao u Bugarsku. Posle Mutimirove smrti uslediće godine stalnih sukoba oko prestola, a učesnici tih borbi bili su potomci Vlastimirovih sinova."

Dokaz da su Nemanjići bili u rodu sa Vlastimirovićima, međutim, ne postoji. Oni se u svojim vladarskim poveljama pozivaju na dedovinu, na poreklo od davnina u smislu na Dukljansku kraljevinu, ali nigde nije precizno navedeno da imaju poreklo od nekog prednemanjićkog vladara. Ponešto je sačuvano u Nemanjinoj Hilandarskoj povelji, čiji original ne postoji zato što su ga hilandarski monasi poklonili kralju Aleksandru isto kad i Miroslavljevo jevanđelje, pa je izgubljen. Sačuvane su fotografije i prepis. Za taj prvi period je značajna i Crkva Sv. Petra i Pavla kod Bijelog Polja u kojoj je sačuvan natpis gde se Zavida pominje kao Miroslavljev, odnosno Nemanjin otac. Drugi dokazi nisu nađeni.

Istorijski muzej Srbije čuva Strojimirov pečatnjak od 2006. godine, kada je kupljen u Nemačkoj kao jedan od 734 objekta antičke umetnosti ponuđena na aukcijskoj prodaji. Zna se samo da je pre toga bio u jednoj privatnoj nemačkoj kolekciji, ali ne i kako je tamo dospeo. Neposredno pre aukcije, ruske kolege su obavestile dr Đorđa Jankovića, šefa Katedre za nacionalnu arheologiju srednjeg veka Filozofskog fakulteta u Beogradu, da je pečatnjak ponuđen na prodaju, i odmah je uspostavljen kontakt sa aukcijskom kućom. Ispostavilo se da su bugarski kolekcionari hteli da ga kupe pre nego što je iznet na aukciju, ali pošto je srpska strana pokazala zainteresovanost, pregovori sa njima su obustavljeni. Prvobitna početna aukcijska cena od 6500 evra podignuta je na 15.000 evra, a prodat je vicekonzulu Srbije za 16.000 evra. Njegova ukupna cena sa provizijom aukcijske kuće bila je 20.000 evra. Kupovina Strojimirovog pečatnjaka smatra se jednim od dobrih dela vlade Vojislava Koštunice.

Izložbom je istaknuta skrajnuta činjenica da nijedan vladarski dvor Nemanjića nije istražen, a mnogi nisu ni locirani. U kontekstu velike zainteresovanosti naše naučne i društvene javnosti za najvažniju srpsku dinastiju, taj podatak deluje čak i neobjašnjivo. Vanja Vuksan objašnjava da "pisani izvori daju podatke o postojanju značajnog broja srednjovekovnih dvorova i rezidencija srpskih vladara i vlastele, od kojih se većina nalazi na Kosovu i Metohiji. Nažalost, nijedna ovih rezidencija nije arheološki identifikovana. Za to verovatno postoje brojni razlozi, ali su oni najčešće uvek bili finansijske i političke prirode. U pokušaju da se pronađe jedan od dvorova kralja Milutina, 1963. godine obavljena su manja arheološka istraživanja na izvoru reke Lab. Istraživanja nisu sprovedena do kraja, iskopana je samo jedna kula, pa nije moguće pouzdano identifikovati ovaj lokalitet sa poznatim Milutinovim dvorom na Vrhlabu. U pokušaju da se pronađe dvor kraljice Jelene u Brnjacima, vršena su 1978. godine arheološka istraživanja. Otkriveno je više objekata, ali rezultati ovih iskopavanja nisu publikovani pa se o nameni i datovanju ovog lokaliteta za sada ništa pouzdano ne može reći. U potrazi za Dragutinovim dvorom, koji se prema opisu arhiepiskopa Danila II nalazio u oblasti raške župe, osamdesetih godina prošlog veka vršena su arheološka istraživanja na prostoru današnjeg sela Deževe. Za sada su otkriveni samo manja jednobrodna crkva iz 13. veka i delovi nekropole oko nje. Tragovi dvora nisu potvrđeni, ali se pretpostavlja da je crkva činila deo šireg vladarskog kompleksa. Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina pokrenut je projekat "Srednjovekovni gradovi i dvorci na Kosovu i Metohiji", ali su ova istraživanja prekinuta već u početnoj fazi. Obavljena su arheološka iskopavanja u Donjem Nerodimlju kod Uroševca, na mestu za koje se pretpostavljalo da bi se mogao nalaziti jedan od dvorova Nemanjića. Otkriveni su ostaci velikih rimskih termi, bogato ukrašenih mozaicima, građenih u 3. i 4. veku i ponovo korišćenih i prepravljenih u 6. veku. Pored ranovizantijske, pronađena je i keramika iz 14. i 15. veka, što je istraživače dovelo do pretpostavke da je građevina u svojoj poznoj fazi mogla biti korišćena i kao deo srednjovekovnog vladarskog kompleksa. Postoje brojni drugi lokaliteti i pomeni srednjovekovnih dvorova srpskih vladara koji do danas nisu pouzdano ubicirani."

Ovdašnja savremena i vrlo aktuelna tema, a o kojoj se na izložbi priča na primeru Nemanjića, jeste odnos države i crkve. Vanja Vuksan podseća da "Dušan nije jedini Nemanjić vladar koji nije proglašen za svetitelja. Kralj Radoslav je nakon što je svrgnut sa prestola živeo u manastiru kao monah Jovan. Na osnovu kazivanja arhiepiskopa Danila II, znamo da je bivši kralj Radoslav sahranjen u Studenici, ali nema pomena o stvaranju nekog njegovog kulta. Kralj Stefan Uroš I se po svrgavanju sa prestola povukao u Hum, gde je zamonašen. U Žefarovićevoj Stematografiji prikazan je lik kralja Uroša I sa natpisom ‘sveti’, ali njegov kult nije do kraja uobličen." Ukratko, u Srbiji srednjeg veka biti vladar nije bio argument koji je kod Crkve izazivao strahopoštovanje.

Na tragu namere da se izložbom otkrije ili pokaže nešto što nismo znali ili nam ne odgovara da znamo, neizbežno je pomenuti Dečansku povelju iz 1330. godine, svitak od pergamenta dug pet metara, dokaz sada aktuelnom pitanju prisutnosti Srba na teritoriji Kosova i Metohije. Kao što je poznato, povelju je kao pravni akt sačinio kralj Stefan Uroš Dečanski za svoju zadužbinu, manastir Dečane. Povelja svedoči, kaže Vanja Vuksan, da je "manastiru darovan jedan od najvećih poseda, po veličini odmah posle hilandarskog. Analizom etničkog sastava stanovništva ustanovilo se da je u 14. veku, na prostoru manastirskog imanja, koje je obuhvatalo teritoriju Kosova i Metohije i severoistočni deo današnje Albanije, od nabrojanih kuća manje od dva procenta bilo arbanaških."