U selu Pivnice, u Bačkoj, većinu stanovnika čine Slovaci pa u osnovnoj školi u svakoj generaciji postoje dva odeljenja sa nastavom na slovačkom i jedno na srpskom. U odeljenjima sa nastavom na srpskom, godinama unazad đaci romske nacionalnosti su u većini pa se proteklih godina redovno događa da pojedini roditelji svoju decu upisuju u školu u susedno selo Despotovo u kojem gotovo i da nema Roma. Slična zabrinjavajuća pojava uočena je i u nekim urbanim sredinama, u novosadskom naselju Klisa, na primer, u kojem iz tog razloga postoje dve gotovo etnički potpuno čiste osnovne škole – jedna “srpska” i jedna “romska”.

U selu Vajska, u opštini Bač, romska populacija porasla je za 20 godina (od popisa 2002. do popisa 2022) u procentima sa 20% na više od 50%. U Osnovnoj školi “Aleksa Šantić” u ovom selu romska dečica čine većinu godinama unazad. Vozeći bicikl u selu Radojevo, u opštini Nova Crnja, na granici sa Rumunijom, zastali smo u lokalnoj prodavnici u kojoj je bio izložen maturski pano Osnovne škole “Stanko Krstin”. Od petoro malih maturanata – njih četvoro bila su romska deca. U selu ima svega nekoliko zaposlenih – u školi, Mesnoj zajednici, prodavnici i ambulanti; svi ostali stanovnici žive od socijalne pomoći. Na slične brojke nalazimo i u drugim selima u kojima Romi čine značajni procenat populacije: Deronjama, Tovariševu, Bogojevu, Bačkom Monoštoru, Popincima, Beočinu… Prema podacima Popisa 2022, Roma procentualno ima najviše u opštinama Nova Crnja (11,46%), Beočin (8,9%) i Novi Kneževac (8,6%).

Tu gde je Roma više od 10% u opštoj populaciji, njihova deca čine u proseku 50% učenika u školi, a tamo gde pripadnika ove zajednice u opštoj populaciji ima više od 20% – mali Romi čine oko 80% dece u školskim klupama. Ovi podaci oslikavaju realno stanje o kojem malo znaju a još manje govore predstavnici državnih organa ali i NVO zaduženih za “pitanja inkluzije Roma”.

Do ovakvog stanja na terenu došlo je iz nekoliko razloga. Prvi je taj što Romi, za razliku od ostalih manjinskih naroda u Vojvodini (Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna…), nemaju matičnu zemlju koja je članica EU pa samim tim ni mogućnost lakog dobijanja EU pasoša što neminovno limitira njihovu mogućnost zapošljavanja u razvijenim evropskim državama. Drugi razlog neki vide i u velikoj repatrijaciji Roma iz zemalja EU, koja se dogodila pre više od jedne decenije. Treći razlog je, naravno, natalitet koji je kod Roma znatno viši nego u prosečnoj populaciji. Četvrti razlog je što se veoma mali broj Roma odlučuje za odlazak u srednje škole (28%), a na fakultete zanemarljiv 1%; zato uglavnom ostaju u seoskim sredinama dok većina mladih pripadnika ostalih nacionalnih zajednica odlazi da studira u velike gradove ili inostranstvo.

Sve ovo je dovelo do toga da se za pola veka broj Roma u Vojvodini upetostruči, a njihov udeo u populaciji uveća za šest puta, dok je broj i udeo pripadnika ostalih manjina u stalnom padu.

Od Popisa 1971. do Popisa 2022. njihov broj je porastao sa 7.760 na 40.938. Iako je između popisa 2011. i 2022. broj Roma neznatno smanjen, udeo u populaciji je povećan jer je ukupan broj stanovnika Vojvodine pao mnogo više. Romi u Vojvodini su između poslednja dva popisa pretekli Slovake i Hrvate i postali po brojnosti treća nacionalna zajednica u Vojvodini – iza Srba i Mađara. Veruje se da je Roma i više nego što to rezultati popisa govore pošto se deo njih u zapadnoj Bačkoj tradicionalno izjašnjava kao Rumuni (doseljeni su početkom 19. veka iz Rumunije), a veliki broj njih nalazi se i u rubrikama “neizjašnjeni i “nepoznato”.

Čak i u oblastima u kojima je doprinos ovdašnjih Roma neosporan – poput muzike, česta su negiranja. Tako sam se prošle godine u Silbašu upoznao da pričom o Crnom Stevi. Najveću slavu Silbaš je doživeo u pesmi Zvonka Bogdana “Jedan stari kontrabas”. Skoro da nema veselja niti tamburaške svirke bez ove pesme, u kojoj je “jedan bački Cigan, Crni Steva iz Silbaša, uzo begeš pod svoj ajer, naglanco ga ko fijaker. Skinuo mu staru žicu, promenio kobilicu, namazo mu sve čivije, pa se begeš samo smije”.

Nekadašnja Ulica Branislava Nušića u Silbašu u kojoj je rođen Stevan Nikolić, Crni Steva, slavni tamburaš, danas se zove Šor Crnog Steve, ali na kućama i dalje stoje stare table. Današnji žitelji ove ulice uglavnom naseljene Romima slabo se sećaju Crnog Steve, čiji je takođe slavni sin Moma Nikolić, poslednji od “osam tamburaša s Petrovaradina” nedavno preminuo u Kanadi. Zbog visokih troškova transporta tela, porodica se odlučila na kremaciju, međutim, Srpska pravoslavna crkava je zbog toga odbila da obavi obred iako su poznati izuzeci, Nikola Tesla, na primer.

Spomenik Crnom Stevi, tamburašu koji je proslavio Silbaš, nažalost, nije postavljen ni na Petrovaradinskoj tvrđavi ni u njegovom rodnom selu nego ispred Vinarije Zvonko Bogdan gde ga je 2018. zajedno sa Janikinim i statuama ostalih “osam tamburaša s Petrovaradina” otkrio Zvonko Bogdan.

Kada obiđete romski deo groblja u selu Deronje, videćete na gotovo svakom drugom spomeniku nasmejanu sliku nekog tamburaša. U ovo mesto se i dalje svako jutro, naročito vikendima, vraća desetak kombija sa usnulim tamburašima koji su celu noć zabavljali goste po kafanama u Novom Sadu, Somboru ili čak Osijeku.

Prema podacima istraživanja koje je uradio UNICEF 2019, a u koje sam imao uvid, populacija Roma (83%) je drastično izloženija opasnosti od siromaštva od ostalog stanovništva (25% od ukupne populacije). U predškolske ustanove ide samo 7% romske dece; u osnovnoj školi, koja je zakonski obavezna, Romi su (92%) približni procentu ukupne populacije (99%), ali već u srednjoj školi pojavljuje se ogromna razlika – pohađa je samo 28% romske dece. Još strašniji je podatak da prosečni životni vek Romkinja u Srbiji traje 48 godina. Prosečni životni vek žena u Srbiji je 78 godina, dakle, 30 godina više. Tek svaki stoti Rom u Srbiji doživi 60 godina.

Dakle, neadekvatna inkluzija Roma dovela je do toga da se velika većina njih nalazi izvan ekonomskih, kulturnih, obrazovnih i ostalih društvenih tokova, dok Srbija, usled hroničnog nedostatka radne snage, masovno uvozi radnike različiitih profila iz Nepala, Indije, Bangladeša, Pakistana, Vijetnama ili Kube…

Sa druge strane, većina Roma u vojvođanskim selima nalazi se u sistemu socijalne pomoći, a mnogi od njih nemaju čak ni lične dokumente.

Za kraj, jedna sasvim drugačija romska priča iz Vojvodine.

Vozeći bicikl u selu Debeljača u opštini Kovačica, od naših domaćina Klare i Nade čuli smo da su se u ovo mesto posle Oktobarske revolucije doselili Romi iz Rusije. Većina njih preziva se Romanov ili Ivanov. Odabrali su Debeljaču zbog tradicionalne tolerancije tamošnjeg mađarskog protestantskog življa (ovde se nalazi najveća protestantska crkva u bivšoj Jugoslaviji). Igor Karanović, sveštenik u lokalnom pravoslavnom Hramu Preobraženja Gospodnjeg, pokazao nam je i molitvenik na ruskom koji su ovi pravoslavni Romi iz Rusije poneli sa sobom.

U Debeljači, porodica Romanov već 70 godina drži radionicu za proizvodnju perjanih jastuka i dunja, i tu je 1967. sniman deo filma Skupljači perja Aleksandra Petrovića. Kada smo stigli do kuće Romanovih u kojoj se nalazi i radionica, shvatio sam da oni žive u Lenjihovoj ulici i naslov ovog teksta se sam nametnuo. Romi koji su uzeli prezime ruske carske porodice žive u ulici koja nosi ime onoga ko je svrgao tu porodicu i naredio njenu likvidaciju!

Katarina Lehart Romanov je Slovakinja iz Kovačice, udala se u porodicu Romanov i sa mužem koji je nedavno preminuo, nastavila da se bavi perjarskim zanatom. “Skupljamo perje od gusaka po celom Banatu. Jastučnice moraju da budu od čistog pamuka a punjenje od čistog guščijeg perja”, objašnjava nam Katarina dok joj je šaka puna nestvarno mekog paperja koje vadi iz jedne bale dok nam pokazuje ceo proces proizvodnje. Svekar joj je pričao da su tokom snimanja filma u njihovoj kući spavali Bekim Fehmiju, Mija Aleksić, Olivera Vučo, Gordana Jovanović, Bata Živojinović i drugi.

Film Skupljači perja Aleksandra Saše Petrovića osvojio je 1967. Gran pri Žirija Filmskog festivala u Kanu, nagradu Međunarodnog udruženja filmskih kritičara, nominovan je za “Zlatnu palmu” u Kanu, nominovan je za “Oskara” za najbolji strani film 1968. i “Zlatni globus” za najbolji film van engleskog govornog područja 1969.

Engleski naziv za film I even met happy Gypsies je, u stvari, prevod jednog od stihova noseće pesme Đelem, đelem: “Maladilem šukale romeja” (“Sretao sam čak i srećne Cigane”). Ovde u Debeljači i mi smo ih sreli.