Vest da se u nevremenu koje je 22. jula pogodilo Vojvodinu srušio toranj rimokatoličkog hrama Svetog Ferdinanda Biskupa u selu Obrovac kod Bačke Palanke, skrenula je još jednom pažnju na sudbinu takozvanih “švapskih crkava”. Pored pomenute crkve u Obrovcu krajem osamdesetih prolazio sam autobusom svakog radnog dana na putu od Bača do Srednje ekonomske škole u Bačkoj Palanci. Još tada je bila potpuno zapuštena, sa fasadom koja se obrušavala.

Naime, rimokatoličke i protestantske crkve u naseljima u Vojvodini u kojima su Nemci pre Drugog svetskog rata činili većinu vernika doživele su različite sudbine: neke su srušene u godinama i decenijama nakon rata, druge se redovno održavaju, uglavnom prilozima nekadašnjih stanovnika tih mesta, dok one u trećoj, najvećoj grupi stoje zapuštene i ruševne kao ruglo i opasnost po bezbednost meštana.

Prema poslednjem predratnom popisu stanovništva, onom iz 1931. godine, u Vojvodini je živelo 358.604 Nemca, tačnije stanovnika koji su nemački jezik naveli kao maternji, što je činilo 20,6 odsto od ukupne populacije. Ta zajednica je živela u vojvođanskim selima i gradovima od kraja 18. veka kada su doseljeni u Panonsku niziju, i stalno je rasla i ekonomski se razvijala. Drugi svetski rat je, naravno, sve promenio.

MUČNI ODLAZAK, JOŠ GORI OSTANAK

Šta se dogodilo opisaću na primeru Bačkog Jarka, čisto nemačkog sela u opštini Temerin, na osnovu svedočenja njegovih žitelja u knjizi Jarak, čije je dopunjeno izdanje objavljeno u Nemačkoj posle Drugog svetskog rata. “Došlo je do sloma nemačkog fronta na Istoku, ruske armije su se približavale pa su vlasti pozivale stanovništvo da beži. U septembru su pristigle prve kolone izbeglica iz Erdelja i Banata pa je valjalo pripremiti se za odlazak. Uveče 6. oktobra stigla je naredba o evakuaciji. Sastao se Mesni odbor, a dečaci su uveče u 10 otišli da svaku kuću obaveste da ujutro sva kola (zaprege) budu natovarena i spremna za polazak. Pošto su svi muškarci sem staraca bili u ratu, pakovanje kola su obavljala deca po mraku jer struje nije bilo i bilo je naređeno zamračenje. U subotu 7. oktobra ujutro krenula je prva kolona od 290 kola, a u nedelju 8. oktobra i druga. Stoka je odvezana i puštena u dvorište, u valove nasuta voda i hrana. Sa crkve su odjekivala zvona i svirale orgulje. Samo što su kola napustila selo, požurili su Temerinci i sa svih strana pokupili gotovo sve”, piše u svom sećanju Viljham Hajnc, meštanin Bačkog Jarka.

Jedan drugi Jarčanin, Mihael Šmit, te dane doživeo je ovako: “Jarak je u leto 1944. proživeo uglavnom mirno, osim kada bi stigla vest da je neko od učesnika rata poginuo, ali sam rat je do tada poštedeo naše mesto (…) Noću, 6. na 7. oktobar mi je poručeno: Obavesti ulicu, ujutro je polazak! Svi su mene petnaestogodišnjaka pitali: kuda? Zašto? Kako sam mogao da odogovorim? (…) Kada je kolona krenula, poslednji put su se oglasila crkvena zvona, a Jarak je ostao obasjan jesenjim suncem. Oni koji su ostali imali su besanu noć, mnogi su išli od kuće do kuće i odvezivali stoku koja je ostala vezana. Iz Temerina su već pristigli prvi pljačkaši: sluškinje i sluge su vredno kupili sve što se moglo. Istina, naše komšije sa okolnih salaša, Srbi, nisu učestvovali u tome. Sledećeg dana krenula je kolona od 140 kola, u njoj i 14 traktora koji su vukli po 6-8 kola a trećeg dana (u ponedeljak) kamionima nemačke vojske mesto su napustili svi koji nisu imali druge mogućnosti. Ukupno je otišlo 440 kola sa oko 1.000 konja. U selu je ostavljeno sve u redovnom stanju, ništa nije uništeno: plodovi, živi i mrtvi inventar, namirnice, sve…”

O masovnim pljačkama kuća u Bačkom Jarku u istoj knjizi piše i Georg Haug: “Temerinci su nezamislivo pljačkali selo. Dolazili su u kolonama, a odnošeno je sve: video sam trojicu koji su 400-litarsko bure puno vina kotrljali za Temerin, a celo događanje jedan Temerinac nazvao je hitlerovski vašar. Kaćani, Novosađani i Čenejci nisu prisvojili ni desetinu onog što su odneli Temerinci. Noću 22. na 23. oktobar nemačke jedinice su tiho napustile selo na šta su salašarske sluge počele da se useljavaju u kuće svojih poslodavaca ne trezneći se pošto je vina bilo u izobilju… Neki Maćaš, sluga koji je opljačkao celu Vodenu ulicu (danas Ulica Zdravka Čelara), odvezao je 13 kola natovarenih nameštajem u Temerin”, napisao je u svojim sećanjima Georg Haug, koji je kritični period od 7. oktobra 1944. do 27. aprila 1947. proveo u Bačkom Jarku.

Oni koji nisu napustili svoje kuće sa nemačkom vojskom početkom oktobra 1944, gotovo listom su završili u logorima kojih je u Vojvodini bilo nekoliko – najveći u Bačkom Jarku, Gakovu i Knićaninu. Logor Bački Jarak je postojao od 2. decembra 1944. do 17. aprila 1946. i u njemu je od gladi, bolesti i zlostavljanja umrlo više od 6.000 ljudi, uglavnom žena, dece i starijih ljudi. Progon je bio rezultat odluke Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) koja je objavljena 21. novembra 1944, a kojom su folksdojčeri proglašeni za “narodne neprijatelje”, što je donosilo i gubitak svih građanskih prava. Dalje se određuje potpuna eksproprijacija sve njihove pokretne i nepokretne imovine. Lišeni imovine i svih prava, mogli su da budu proterani iz svojih domova i internirani u logore.

U Bačkoj, Novosadski kotar je bio prvi tako “etnički očišćen”. Njegovi folksdojčeri (oni koji nisu sami otišli početkom oktobra) proterani su iz svojih domova između 2. i 4. decembra 1944. i odmah podeljeni u kategorije. Radno sposobni su uglavnom ostali u lokalnim logorima ili su bili prebačeni u središnji civilni logor u Novom Sadu. Nesposobni za rad morali su da krenu na put do Bačkog Jarka u roku od dan-dva. Pola sela pretvoreno je u logor na taj način što su u kućama smeštani civili, i po 50 njih.

S obzirom na to da je masovno proterivanje preostalih Nemaca u Banatu počelo takođe početkom decembra 1944. (za njih je u logor pretvoreno celo selo Knićanin), ovaj prvi talas nazvan je “decembarski”. Sledeći talas zadesio je južnu i zapadnu Bačku neposredno pre i posle Uskrsa 1945. godine. Srednja Bačka došla je na red oko 25. maja 1945. Folksdojčeri iz nekih opština zapadne i severne Bačke potpuno su proterani iz svojih domova između kraja juna i početka avgusta 1945. Uobičajeni sistem proterivanja u seoskim zajednicama, većinom ili potpuno naseljenim folksdojčerima, bio je sledeći: partizanske jedinice bi opkolile mesto i iznenada, počinjući od jednog kraja sela, krenuli da isteruju zatečene i nespremne civile iz domova. Oterali bi ih na seoski pašnjak na obodu sela gde se vršila “kategorizacija”: odvajanje radno sposobnih od onih predviđenih za logore poput Bačkog Jarka, Gakova ili Knićanina. Ako bi dete imalo dve godine ili manje, oboje, i majka i dete, odlazili bi u logor. Ali, ako bi dete bilo starije od dve godine, otimano je od majke i gurnuto je baki ili drugim rođacima ili susedima. Majka je odlazila u radni logor, a dvogodišnje ili starije dete s transportom u logor u kojem je većina preminula od zime, gladi, bolesti ili mučenja.

Logori se raspuštaju 1948. i na popisu stanovništva te godine broj Nemaca u Vojvodini pao je na 31.821, dakle, na manje od 10 odsto od predratnog broja. Ostali su poginuli u ratu, pobegli u oktobru 1944. ili pomrli u logorima između 1944. i 1948. Bilo je i onih koji su se posle rata izjašnjavali kao Mađari ili Hrvati, i na taj način se “sakrili” i izbegli u to vreme najgoru kvalifikaciju – biti Nemac. Većina preživelih je već do sledećeg popisa 1953. iskoristila priliku da ode u Nemačku ili druge zemlje, tako da se broj Nemaca u Vojvodini na proteklih nekoliko popisa kreće između tri i četiri hiljade.

“SLUČAJ” BULJKES

U onim mestima gde je bilo rimokatoličkih ili protestantskih vernika iz drugih nacija (Hrvati, Mađari, Slovaci…), crkve i groblja su uglavnom očuvani. Takav je slučaj sa Bačkom Palankom, Bačom, Futogom, Odžacima, Somborom, Vrbasom, Kulom, Vršcem, Apatinom ili Pančevom. Mnoge od tih crkava, poput onih u Odžacima ili Apatinu gde su Nemci bili velika većina, besprekorno su održavane zahvaljujući aktivnosti lokalnih sveštenika (u ovom slučaju Jakoba Fajfera) i pomoći nekadašnjih žitelja tih mesta. To je slučaj i u Bačkom Brestovcu u kojem nema Nemaca, ali je crkva solidno održavana, kao i u Tovariševu i Bačkom Novom Selu gde je počela obnova zapuštenih hramova.

Ovo poslednje selo poznato je po tome što su u njega posle Drugog svetskog rata u nemačke kuće pored Srba iz Bosne kolonizovani i muslimani. Sada je nadaleko čuveno da u tom mestu zvonar musliman zvoni na katoličkoj crkvi kada umre komšija pravoslavac. Posebno je lepo održavana protestanska crkva u nekada čisto nemačkom selu Buljkes (danas Maglić), u opštini Bački Petrovac. U dogovoru nekadašnjih žitelja Nemaca i sadašnjih lokalnih vlasti, u planu je da hram bude pretvoren u galeriju i multimedijalni prostor posvećen istoriji mesta koje je za manje od deset godina (od 1944. do 1950) tri puta potpuno promenilo stanovništvo. Naime, do kraja Drugog svetskog rata tu su živeli isključivo Nemci, onda je 1945. Tito u Buljkes naselio grčke partizane i proterao ih tri godine kasnije, kada se većina njih 1948. godine stavila na stranu Staljina (“Vreme” br. 1690, “Eksperiment Buljkes”), da bi na kraju u njemu završili kolonisti Srbi iz različitih krajeva Jugoslavije.

Ipak, slučaj Maglić je jedan od retkih izuzetaka koji potvrđuju pravilo. Tu gde su Nemci činili isključivo ili većinsko stanovništvo, a u njihove kuće posle 1945. useljeni kolonisti, crkve su ili odmah posle rata srušene ili se nalaze u očajnom stanju.

U godinama i decenijama posle Drugog svetskog rata srušene su “nemačke crkve” u sledećim mestima: Bački Jarak, Nakovo, Crvenka, Novi Kozarci, Bački Gradačac, Nova Pazova, Gakovo, Bela Crkva, Knićanin… U do rata prebogatom nemačkom selu Nakovu pored Kikinde porušena je rimokatolička crkva, koja je po visini u Vojvodini bila odmah iza “katedrale” u Novom Sadu i crkve u Bačkoj Topoli. Cigle su iskorišćene za pravljenje novih zadružnih štala. Koliko je Nakovo bilo bogato svedoči podatak da su oslobodioci u kućama zatekli više od 30 koncertnih klavira. Svi su, naravno, sa najboljim delovima nameštaja, završili u generalskim vilama na Dedinju pre nego što su u oktobru 1945. nesrećni kolonisti iz Bosne stigli u prazne nemačke kuće.

VREME KOJE GAZI

Treću grupu crkava čine one koje nisu srušene a nalaze se u selima u kojima nije bilo drugih vernika sem Nemaca, pa su prepuštene zubu vremena i uglavnom nebrizi sadašnjih žitelja tih mesta. Takve su crkve u pomenutom Obrovcu, Mladenovu, Titelu (protestantska crkva), Karavukovu, Gajdobri i mnogim drugim, nekada čisto ili većinski nemačkim selima u Vojvodini.

Posebno je impresivna, a zapuštena Crkva Sv. Ivana Nepomuka u Putincima, u Sremu. Monumentalnih dimenzija, građena je u neogotičkom stilu, prema planu arhitekte Franca Siča. Popeo sam se na kor, prošao pored mesta gde su neka bile orgulje, na putu ka tornju u kojem je nekada bilo zvono preskočio nekoliko mrtvih golubova. Postoje planovi da potomci putinačkih Nemaca finansiraju obnovu crkve, o čemu se priča proteklih nekoliko godina; u dvorištu se nalaze crepovi spremni za novi krov…

Slična je situacija i sa Crkvom Uznesenja Blažene Djevice Marije u Jaši Tomiću, koja je podignuta 1911. i predstavlja vredno arhitektonsko, inženjersko i umetničko ostvarenje, kako navode stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulure. Na simpozijumu u Zrenjaninu koji je prošle godine održala katolička crkva, navedeno je da ova stara zdanja postaju veliki problem i crkvi i tim selima. O njima više nema ko da se stara – nema vernika, a takođe ni sveštenih lica koja bi mogla da vode brigu o crkvama, rekao je jedan od učesnika pomenutog skupa Karlos Alberto de Pinjo Moreira Azevedo, portparol Papinskog veća za kulturu. U narednih deset godina 50 odsto tih građevina verovatno bi moglo da izgubi svoju primarnu funkciju, procenio je ovaj zvaničnik iz Vatikana. Međutim, on je naglasio da ukoliko dođe do transformacije, svaki objekat mora biti pojedinačno pregledan i procenjen, čemu mora prethoditi promišljeno analiziranje. Ako crkva više ne može da obavlja svoju prvobitnu funkciju, i dalje mora da bude dostojna svog prvobitnog karaktera, istakao je prof. dr Ivica Žižić sa Katoličko-bogoslovskog fakulteta u Splitu. Za njega je nezamislivo da nekadašnja crkva postane kafe ili restoran, ali je prihvatljivo da bude biblioteka ili muzej.

Možda je jedan od pravaca onaj u kome je “krenula” Crkva Sv. Rudolfa u Banoštoru u Sremu, koju je od Vatikana na 99 godina zakupio lokalni vinar sa namerom da u njoj otvori Centar za proučavanje vinske kulture.

U svakom slučaju, bliža saradnja rimokatoličke crkve, privatnog sektora i države, pre svega lokalnih samouprava, biće neophodna kako bi se rešio ovaj kulturološki, estetski ali i bezbednosni problem mnogih vojvođanskih mesta.