Nacionalni parkovi Srbije
foto: ivan šepić
Tara – Elegantna i nepredvidiva
Prema jednoj od legendi, planina Tara je dobila ime po Taru, bogu ilirskog plemena Autarijata koji je u antičko doba naseljavao ovaj prostor. Tar je zbog lepote izabrao upravo ovu planinu da na njoj sagradi svoj božanski presto. "Taru treba doživeti, osetiti pod nogama u travi i blatu, u steni, u duši i srcu, u mirisu smole i majčine dušice, u boji ciklama i božura", ovako glase prvi stihovi pesme koju je Miodrag Petrović, rukovodilac službe nadzora Nacionalnog parka "Tara", posvetio planini u koju je zaljubljen i kojoj je posvetio tri decenije rada. "Ona je velika kao medved, elegantna kao omorika, ponosita kao bor, dostojanstvena kao divokoza na steni pri zalasku sunca, divlja kao mladica u brzaku Drine, surova kao vuk kada uleti među ovce, neuhvatljiva kao soko u letu, nepredvidiva kao orao koji kruži nebeskim plavetnilom, meka kao mlada jela u senci, nežna kao oči srne dok posmatra lane, neponovljiva kao vilin konjic koji živi za ljubav." Naslov ove pesme je "Duša planine u dubini šume", a kako Miodrag Petrović tvrdi, ovi stihovi je najbolje opisuju.
Lična karta Nacionalnog parka "Tara"
Na planini Tari, koja se nalazi u srednjem Podrinju zapadne Srbije, 1981. godine osnovan je Nacionalni park. Prve inicijative da se Tara proglasi parkom od nacionalnog značaja potekle su još 1950. godine, ali se za konačnu odluku čekalo čitave tri decenije. Nacionalni park se prostire na 19.175 hektara i pokriva najveći deo planine. Obuhvata predeone celine Kaluđerske bare, Ravnu Taru, Crni vrh i Zvezdu. Cela površina Nacionalnog parka prostire se na deset katastarskih opština koje pripadaju opštini Bajina Bašta, a to su Jagoštica, Rastište, Zaovine, Konjska Reka, Perućac, Beserovina, Zaugline, Rača, Mala Reka i Solotuša. Najviši vrh u okviru Nacionalnog parka je Kozji rid na Crnom vrhu, koji doseže visinu od 1591 metara, a najniža tačka iznosi 291 metar.
ZONE: Park je podeljen na tri zaštitne zone. Prva zona čini oko 16 odsto ukupne površine Nacionalnog parka i obuhvata prirodne rezervate, nepokretna kulturna dobra i prirodne memorijalne spomenike. Druga zona zauzima oko 40 odsto parka i u nju spadaju zaštitne šume oko prve zone zaštite, park-šume, naučno-istraživačka polja, semenske sastojine, lovno-uzgojni i lovno-naučni rezervati. Preostali deo parka, koji se prostire na 44 odsto ukupne površine, predstavlja treću zonu zaštite. Ova zona obuhvata društvene šume van prvog i drugog stepena zaštite, ali i manji deo privatnih šuma, poljoprivredne površine, građevinsko područje turističkih centara. Kaluđerske bare se nalaze na jugoistočnom delu planine Tare, na krečnjačkoj zaravni, gde su u poslednjih nekoliko decenija izgrađena vikend naselja i poznati hoteli "Omorika" i "Beli bor". U ovom delu izvire reka Solotuša, koja je dobila ime po srednjovekovnom utvrđenju Solotnik, čiji ostaci se još uvek mogu videti. Područje Ravne Tare nalazi se u centralnom delu Nacionalnog parka. Tu se nalaze rezervati "Račanska Šljivovica", "Gorušica" i "Crveni potok", kao i poznato dečje odmaralište "Mitrovac". Na oko pet kilometara od odmarališta nalazi se vidikovac "Banjska stena", najlepši vidikovac na celoj planini, i jezera u Zaovinama. Crni vrh se pruža jugozapadnim delom Nacionalnog parka, na granici sa Republikom Srpskom. U ovom delu se nalaze Kozji rid, najviši vrh Parka, i rezervati "Crvene stene", "Bilo" i "Ljuti breg". Sa obližnjeg vidikovca na Vitmirovcu može se videti predeo sa najvećim brojem stabala Pančićeve omorike. Područje planine Zvijezda takođe pripada NP "Tara". Poznata je po tome što se na njoj nalazi jedno od poslednjih staništa mnogih tercijarnih biljnih vrsta i retkih životinja. Takođe, poznata je i po Bilješkim stenama, koje se izdižu iznad kanjona Drine i sa kojih se pogled pruža na Bosnu, jezero Perućac i hidrocentralu na jezeru.
FLORA NACIONALNOG PARKA "TARA": Zahvaljujući povoljnom geografskom položaju, Nacionalni park "Tara" naseljava veliki broj biljnih vrsta; do sada ih je otkriveno ukupno 1100, što predstavlja jednu trećinu flore Srbije. Tara predstavlja utočište za mnoge ugrožene endemične, reliktne i endemo-reliktne vrste, među kojima je najpoznatija i najznačajnija vrsta Pančićeva omorika. Najveće bogatstvo Tare čine 34 šumske biljne zajednice, koje zauzimaju preko osamdeset odsto površine Nacionalnog parka, a od kojih preovlađuju mešovite šume jele, smrče i bukve, dok šume omorike ovaj predeo čine jedinstvenim. Takođe, ono što ga čini specifičnim jeste i 25 endemičnih biljnih vrsta, kao što su drvenasti različak, cvakija, golocvetna mlečika, Pančićeva bedrenica, monaški pucavac. Pored omorike, zabeležene su i druge retke reliktne drvenaste vrste, poput tise, planinskog javora, zelenike i drugih. Tara predstavlja prirodno stanište pet vrsta četinara – jele, smrče, belog i crnog bora. Šumske zajednice Tare se nalaze pod prvim režimom zaštite jer predstavljaju rezervate prirode.
FAUNA NACIONALNOG PARKA "TARA": Kao rezultat povoljnih klimatskih uslova, na Tari postoji dugo održana i dobro očuvana bogata fauna. U ne tako davnoj prošlosti čovek je svojim delovanjem bitno izmenio karakter njihovih zajednica, što je uticalo na smanjenje brojnosti ili čak potpuno iščezavanje pojedinih vrsta divljači. Prema geografskoj analizi raznovrsnosti faune Srbije, na području Nacionalnog parka "Tara" žive 53 vrste sisara, što predstavlja 57 odsto svih vrsta nastanjenih u celoj zemlji. Više od polovine ovih vrsta su zaštićene zakonom kao prirodne retkosti u koje spadaju alpska rovčica, resasti večernjak, velika voluharica, medved, vidra, veliki broj slepih miševa. Nacionalni park je pribežište medveda, a na ovom prostoru takođe su nastanjeni i ris, vuk, srna i divlja svinja, kao i divlje mačke, belogrudi ježevi… Pretpostavlja se da na Tari postoji oko 170 vrsta ptica, iako zvanični podaci tvrde da ih ima 140. Gnezadrice čine 125 vrsta, te se Nacionalni park nalazi na Listi međunarodno značajnih područja za očuvanje ptica Evrope. Fauna Tare se izdvaja i po pticama grabljivicama, poput surog orla, sivog sokola, orla zmijara i jastreba. Vodozemci i gmizavci su registrovani u 23 vrste, od kojih su posebno značajni šareni daždevnjak, mrmoljak, gatalinka, grčka žaba, šumska kornjača, stepski smuk i poskok. U vodotocima i jezerima ima 19 vrsta riba. Pretpostavlja se da postoji oko 4000 vrsta insekata kao što su odonate, skakavci, leptiri, mušice, bube, mravi i pčele. Karakterističan je veliki broj dnevnih leptira, a među krilatim insektima se posebno izdvaja Pančićev skakavac, koji je takođe endemo-reliktna vrsta ovog područja.
RETKE I UGROŽENE VRSTE FLORE I FAUNE: Pod zaštitom države na području Nacionalnog parka nalazi se 210 vrsta biljaka, od kojih su 47 strogo zaštićene. Najznačajnije ugrožene biljne vrste Tare su: Pančićeva omorika, planinski javor, tisa, božikovina, drvenasti različak, muški i ženski bošur, orhideje i druge. Vrste koje daju posebnost nekom području su endemične. Pančićeva omorika pripada toj grupi i predstavlja simbol ovog područja, često nazivana carica endemita, tercijarno reliktna vrsta stara je desetine miliona godina i danas u celom svetu naseljava samo područje oko srednjeg toka reke Drine. Beskičmenjaci su takođe kao najbrojnija i najraznovrsnija grupa organizama živog sveta i najmanje istraživani organizmi na Tari. Dovoljno su istraženi samo puževi. U endemo-reliktne vrste spada i Pančićev skakavac, koji je jedini predstavnik ove vrste na Balkanskom poluostrvu. Najsrodnije forme ovog insekta naseljavaju još samo staništa daleke Palestine i Kurdistana. Danas je Pančićev skakavac na Tari ugrožena vrsta zbog seče šuma i krčenja borovih panjeva koji ovoj vrsti služe za polaganje jaja. Sa pojedinih lokaliteta na Tari, ovi insekti su potpuno iščezli. Kada je reč o ihtiofauni, riblje vrste koje su strogo zaštićene su veliki vijun i linjak. Herpetofauna, tj. vodozemci i gmizavci, na nacionalnom nivou ima 16 zaštićenih vrsta, a na evropskom tri. To su veliki mrmoljak, barska kornjača i žutotrbi mukač. Vrste ptica koje su zaštićene na evropskom nivou su prdavac, koji se gnezdi na planinskim livadama, tetreb i troprsti detlić. Tara se nalazi na listi IBA područja (important bird area) zahvaljujući populaciji šest vrsta ptica. Značajna je za gnežđenje šumske šljuke i za leštarke i dugorepe sove. Sa aspekta zaštite sisara na nacionalnom nivou, zaštićeno je 19 vrsta, a neke od evropskog značaja su i vidra, vuk, medved i ris. Biljke i životinje koje predstavljaju prirodne retkosti zaštićene su posebnim Zakonom o zaštiti prirode, pa uništavanje ovih vrsta osim što nanosi neprocenjivu štetu biodiverzitetu, istovremeno je i krivično delo.
Kulturno–istorijska dobra Nacionalnog parka "Tara"
NP "Tara" ima bogato kulturno-istorijsko nasleđe i obiluje tragovima praistorije, antičke, rimske, vizantijske i srpske srednjovekovne kulture. Od srednjovekovnih utvrđenja na Tari se nalaze ostaci utvrđenja Solotnik. Ono se nalazi devet kilometara istočno od mesta Kaluđerske Bare. Po narodnom predanju, gradnja Solotnika pripisuje se legendarnoj Prokletoj Jerini, ali o vremenu nastanka same tvrđave ne postoje pouzdani istoriografski podaci. Zna se da je nastala u 15. veku na temelju ranijih ilirskih, a zatim ranovizantijskih utvrđenja. Turci su Solotnik zauzeli između 1449. i 1466. godine. Tokom arheoloških istraživanja u utvrđenju su pronađeni oružje, kamena topovska đulad, delovi mačeva, vrhovi strela i samostrela, zatim ostaci peći, delovi sača i cisterna za vodu sa bunarom.
RAČANSKA BAŠTINA: U blizini Bajine Bašte nalazi se manastir Rača, na desnoj obali istoimene reke. Ovaj spomenik kulture je od velike važnosti i najposećenije mesto u Nacionalnom parku. Po narodnim pričama i kasnijim izvorima, manastir je u drugoj polovini 13. veku osnovao kralj Dragutin Nemanjić, kao svoju zadužbinu. Sve do Velike seobe Srba 1690. godine tu je bila čuvena Račanska prepisivačka škola. Na ovom mestu su stvarana poslednja dela naše srednjovekovne književnosti. Manastir Rača je stradao nakon Velike seobe Srba, a stotinak godina kasnije bratstvo manastira Tronoša podiže manastir iz ruševina da bi krajem Prvog srpskog ustanka bio ponovo zapaljen. Sadašnja crkva Hristovog Vaznesenja, sagrađena u raškom stilu, potiče iz 1836. godine. U toku Drugog svetskog rata u Raču je sklonjeno i tako spaseno Miroslavljevo jevanđelje, pisano u 12. veku.
U turskim poreznim popisima 1528–1530. godine na ovom području se pominje i manastir Lanište, o kome danas nema saznanja. Kasnije, kroz ceo 17. vek lokalitet se naziva Banja, na kome postoji Skit Svetog Đorđa sa jednom bogomoljom u blizini. Na levoj obali Rače, nalazi se lokalitet Orašac, gde se po predanju nalazila crkva Presvete Bogorodice, čije je ruševine zapazio Joakim Vujić 1862. godine. Sredinom 20. veka bujica, koja je izazvala urušavanje zemljišta, otkrila je njene temelje i ostatke popločanog poda.
Jedna od kulturno-istorijskih atrakcija na Tari je i Ravna stena, poznata pod imenom Grad. Ovaj monolit nastao je abrazijom nekadašnjeg Panonskog mora, na njemu se nalaze ostaci drevnog srednjovekovnog utvrđenja koje, prema legendi, potiče iz doba srpskih dinastija Kotromanića ili Altomanovića, a u kasnijim vremenima, kako navodi Stojan Obradović u delu Načertanije okruga užičkog, i utočište slavnog i legendarnog Kostreš Harambaše, hajduka i odmetnika od turskog zuluma. Grad ima samo dva prilaza, jedan kroz pećinu sa jugozapadne strane i drugi, klesani, sa severa. Legendu o gradu zapisao je Milan Đ. Milićević 1874. godine, tadašnji ministar prosvete Srbije, u delu Kneževina Srbija.
SREDNJOVEKOVNE NEKROPOLE: Na području Nacionalnog parka ima nekoliko srednjovekovnih nekropola koje narod naziva mramorjem, rimskim ili grčkim grobljima. Reč je o stećcima, kamenim spomenicima tipološki razvrstanim u oblike ploča, sanduka usadnika i krstača. Neki primerci imaju specifičnu reljefnu ornamentiku i natpise, a na svim spomenicima na kojima su tragovi u dovoljnoj meri sačuvani, utvrđeno je da je korišćeno ćirilično pismo. Na lokalitetu Bagruša iz 15. veka, u Perućcu, nalazi se 85 spomenika, što ovaj lokalitet čini najvećom nekropolom stećaka u ovom delu zemlje i kulturnim dobrom od izuzetnog značaja. Lokalitet Uroševina u selu Rastištu ima nekropolu na kojoj je sačuvano 38 spomenika. Takođe, mesto Gajevi u istom selu na nekropoli ima 35 stećaka. Nekropole u Rastištu takođe potiču iz 15. veka, ali na njima nije bilo arheoloških istraživanja. Povodom pokrenute inicijative da se ove nekropole uvrste na listu Svetske kulturne baštine, započet je i postupak prethodne zaštite ovih objekata.
Pančićeva omorika
Josif Pančić je 1875. godine otkrio ovu retku vrstu i dao joj naučni opis, a po njemu je kasnije i dobila ime. Pančićeva omorika je posebna jer je relikt i endemit, preživela je ledeno doba. Specifična je zbog svog izgleda – izuzetno je visoka, ima mali prečnik i usku krunu. Kad ju je Pančić pronašao, nisu postojali rodovi kao što su smrča, bor i jela. Sve ove vrste nazivale su se pinus i prvi naziv je "pinus omorika". Međutim, kad je Line napravio novu sistematiku, ona je svrstana u rod smrča. Zabluda je da se ona javlja jedino na području Tare. U Stolcu, koji je geografski gledano deo Tare, nalazi se najveće stanište Pančićeve omorike, a ima je i u kanjonu Mileševke. Nekad se mogla naći u okolini Tuzle na Ozrenu, ali je odatle iščezla. Miodrag Petrović, rukovodilac Službe za nadzor JP Nacionalni park "Tara", objasnio je za "Vreme" da je Srbija nekada bila jedini izvoznik semena omorike u Mengeš, gde se prerađivalo to seme i dalje distribuiralo po Evropi. Nemci po površini imaju mnogo više Pančićeve omorike, kako tvrdi Miodrag Petrović, i zbog toga su sedamdesetih godina počeli da dokazuju da je ona kod njih samonikla i da je to njihova vrsta. Uzroke nestanka podmlatka Pančićeve omorike vrlo je jednostavno objasniti. Ona je pionirska vrsta, prva naseljava nepristupačne terene. Kad stvori uslove, promene se mikroklima i geološka podloga i taj predeo počnu da naseljavaju jače, dominantnije vrste, smrča, jela i bukva, koje potiskuju omoriku i njen podmladak, a tada nema mogućnosti za klijanje.
Priča o medvedima
Još od 1953. godine, kada je Vladimir Živančević objavio knjigu Medved, divokoza – zadnje pribežište na Tari, ukazano je da se stanište medveda i divokoza drastično smanjuje u Srbiji. Do danas su se jedino održali na području Tare. Kad se pogleda zvanična dokumentacija o broju divljači, čak i u zapisniku o primopredaji lovišta iz 1947. godine, gde se nabrajaju vrste divljači, nigde se ne pominje medved. On se prvi put pominje zvanično u popisu iz 1950. godine koji je radio profesor Milojković za gazdovanje šumama. Populacija medveda je veoma stabilna na ovom području. Miodrag Petrović, rukovodilac Službe za nadzor JP Nacionalni park "Tara" i inženjer šumarstva, kaže za "Vreme" da je još tih godina utvrđeno da njihov broj iznosi oko 50 i do danas taj broj je ostao nepromenjen. U okviru projekta translokacije medveda u saradnji sa Biološkim fakultetom iz Beograda i Zavodom za zaštitu prirode, četiri medveda na Tari su obeležena satelitskim ogrlicama. One daju signal na svakih sat vremena i pomoću njih se utvrđuje gde se medved nalazi. To se naziva telemetrijsko praćenje medveda, objašnjava Petrović. Ogrlica se automatski otkopčava i spada kad se baterija potroši. Lov na medvede je zabranjen od 1. januara 2003. godine, a hranilišta koja sad postoje, nekad su bila čeke za medvede – mesta gde su ih lovci namamljivali hranom. Otkad je medved stavljen pod zaštitu zakona, te čeke su postale hranilišta. "Mi ne radimo prehranu, već prihranu medveda. Uglavnom ih hranimo kukuruzom, uginulom stokom koja je prošla kroz obavezan veterinarski pregled. Broj životinja na ovom prostoru je znatno smanjen zbog krivolova. Divokoza je dva puta u poslednjih sto godina dolazila na biološki minimum, i to uvek posle ratova. Još jedan od faktora je i širenje naselja, čime se smanjuje njihovo stanište. Sada imamo četiri hranilišta koja intenzivno rade, pokrivaju ceo Nacionalni park i smeštena su u blizini mesta gde borave medvedi", objašnjava Miodrag Petrović.
