Kao najstarije naselje sa urbanim strukturama kod nas, arheološko nalazište Kale u Krševici proglašeno je ove godine lokalitetom od izuzetnog značaja. Na skoro pet hektara površine, na uzvišenju iznad Krševičke reke, otkriveni su značajni ostaci akropole sa podgrađem iz IV i prvih decenija III veka pre nove ere, građeni po grčkim uzorima. Obično se dovode u vezu sa vremenom Filipa Makedonskog i Aleksandra Velikog, ili Damastionom, rudničkim gradom koji je zabeležio samo antički geograf Strabon, a koji još nije lociran (www.kale–krsevica.com).

Na akropoli su otkriveni ostaci javnih građevina zaštićeni bedemom – kula, velika građevina gde je verovatno bilo skladište, kao i drugi objekti o čijoj nameni još možemo samo da nagađamo. Nađene su podnice sa kućnim oltarima, namenjenim za obrede javnog ili privatnog karaktera, a na drugom delu platoa bili su stambeni objekti, o čemu govore otkriveni žrvnjevi za mlevenje i hlebne peći. O intenzivnoj građevinskoj delatnosti tokom postojanja ovog naselja govori nekoliko nivoa objekata koji su očigledno rušeni i posle nivelisanja ponovo građeni. Kao što se i može očekivati, najbolje je očuvan najmlađi sloj sa kompleksom građevina s kraja IV ili početka III veka pre nove ere, sa kojim se i završava život na ovom naselju.

Radovi su na većem delu akropole obustavljeni, jer bi dalje praćenje starijih slojeva podrazumevalo uništavanje mlađih struktura. U tom slučaju ostali bismo bez najbolje očuvanih građevina, koje će, posle konzervatorskih radova i delimične rekonstrukcije, ovako moći da se predstave posetiocima.

NASELJE: Iz mnogobrojnih podataka može se zaključiti da se najveći deo naselja nalazio na terasama koje su se spuštale prema dolini Krševičke reke. Na padinama pod gustom vegetacijom obavljena su samo manja sondiranja i geofizička ispitivanja. Najviše vremena okupirala su nas istraživanja u podnožju lokaliteta, koje nazivamo podgrađem.

Taj deo zainteresovao nas je kada smo 2003. godine manjim sondiranjem, na velikoj dubini otkrili monumentalni zid od velikih blokova. Nekoliko godina rada bilo je potrebno da se pred nama otkrije veliki kompleks sa građevinama, koji zauzima više od hiljadu kvadratnih metara. U središnjem delu kompleksa nalazi se kamena platforma, sa zidovima koji se račvaju uz padinu. Severno od nje nađeno je nekoliko građevinskih horizonata, koji počinju mnogobrojnim rupama za stubove drvenih konstrukcija, a u gornjim slojevima nalaze se ostaci građevina i peći sa kalotom. U ovom, severnom delu otkrivena je i velika količina fragmentovanih posuda, gde su pored grnčarije lokalnog porekla nađeni delovi amfora i luksuzna keramika iz atičkih radionica.

U južnom delu nalazi se kompleks koji je imao sasvim specifičnu namenu – činio je sistem regulacije i snabdevanja vodom. Ovaj deo lokaliteta sada s pravom nosi naziv hidrotehnički kompleks. Sastoji se od ograđenog prostora, koji je sa tri strane uokviren platformom i zidovima od pažljivo obrađenih kamenih kvadara, dok je sa četvrte strane litica usečena u padinu. U središnjem delu leži velika građevina sa svodom i dva otvora (na jednom je očuvana i kamena ograda – santrač). Ovo impozantno zdanje građeno je od masivnih tesanika, dugačko oko deset metara, široko šest, a po svemu sudeći duboko najmanje šest metara. Potpuno je očuvano zahvaljujući tome što je vekovima bilo pokriveno debelim nanosima peska iz Krševičke reke i sada slobodno možemo reči da ova građevina predstavlja jedinstven primer antičke arhitekture kod nas.

Za ovu godinu planirano je da se ovaj, hidrotehnički kompleks istraži do kraja i pripremi sa prezentaciju. Usled ograničenih sredstava, međutim, iskopavanja su bila svedena samo na okolni prostor gde su, pored drugih objekata, otkriveni delovi mnogobrojnih posuda većih dimenzija, uglavnom pitosa, hidrija (posude za vodu) i amfora. Osnovna namera – da se dođe do dna građevine – nije ostvarena, mada je to jedini način da se dobije tačan izgled, posebno način funkcionisanja i vreme gradnje objekta.

HIDROTEHNIČKI KOMPLEKS: Već na prvi pogled i svaki laik može da vidi sa kolikom je preciznošću izveden ovaj skup projekat iza čega bi mogli da stoje samo vrhunski majstori iz Grčke ili Makedonije. Ceo kompleks imao je neprocenjiv značaj za čitavo naselje, o čemu svedoči i podatak da je u rezervoaru u proseku moglo da bude između 200.000 i 250.000 litara vode, što je moglo da zadovoljava potrebe dve do tri hiljade stanovnika.

Što se samog rada na podgrađu tiče, treba naglasiti da se objekti nalaze na dubini od preko četiri metra i da je, zbog jakih podzemnih izvora, u normalnim uslovima lokalitet stalno pod vodom. Tako iskopavanja ovde već godinama podrazumevaju neprekidan rad pumpi, sa 24-časovnim dežurstvima, što svakako komplikuje i poskupljuje istraživanja. Zato ostaje otvoreno pitanje da li ćemo iduće godine moći da završimo istraživanja, a potom da zaštitimo i predstavimo javnosti "hidrotehnički kompleks", ili ćemo zbog nedostatka sredstava biti prinuđeni da ga prepustimo sudbini.

Ako "podvučemo crtu", može se reći da su u istraživanja u Krševici uložena znatna sredstva, više od trideset miliona dinara, što se može opravdati rezultatima istraživanja jednog značajnog, dobro organizovanog i izuzetno složenog naselja. Mada je do sada ispitano samo oko šest procenata, pojedini delovi lokaliteta sa građevinama su značajne arhitektonske celine koje su predmet posebnih analiza. Posle toliko godina, međutim, postaje sve jasnije da raspolažemo samo segmentima iz kojih je nemoguće sagledati daleko veću celinu koju lokalitet predstavlja. Zato bi ovde trebalo planirati višegodišnja istraživanja, jer smo do sada otvorili mnogobrojna pitanja, a sem osnovnih hronoloških podataka dobili relativno malo odgovora.

Pri odlučivanju o budućem radu ne bi trebalo zaboraviti izuzetno zanimljiv geografsko-turistički položaj lokaliteta. Kale se nalazi između magistralnog puta koji moravsko-vardarskom dolinom povezuje srednju Evropu sa Grčkom i puta koji se od nje odvaja i vodi pored manastira Prohor Pčinjski prema BJR Makedoniji. U skladu sa projektima vezanim za infrastrukturu ovog dela opštine Bujanovac, Kale u Krševici predstavlja značajan punkt kao kulturni spomenik i turistička destinacija. U svakom slučaju, ovakvo arheološko nalazište uvek može da ima perspektivu i zaslužuje značajno mesto u okviru Prostornog plana Pčinjskog regiona.