Srpska fabrika stakla u Paraćinu dobila je početkom decembra novog vlasnika, “Steklernu Hrastnik”, slovenačko preduzeće za proizvodnju staklene ambalaže, koje će modernizovati njene pogone, povećati kapacitete, i ovdašnju jedinu staklaru spasti višegodišnjih problema. Iako je u pitanju slučajna podudarnost, moglo bi se reći da je ovom važnom promenom po Paraćinsku fabriku u Srbiji obeležena Međunarodna godina stakla koju su proglasile Ujedinjene nacije.

Nekako istovremeno, ali namerno, Međunarodna godina stakla obeležena je dvema izložbama u dva beogradska muzeja pod istim naslovom “Na staklenom putu”. U Muzeju nauke i tehnike stotinak eksponata ilustruju tehnološki razvoj, proces izrade, i industrijsko nasleđe ostalo od deset velikih fabrika stakla koliko ih je bilo u Srbiji. U Muzeju primenjene umetnosti 130 eksponata priča o industrijalizaciji stakla i ulozi stakla u modernizaciji srpskog građanstva. Kustoskinja izložbe je Biljana Crvenković, autorka i izuzetno sveobuhvatne monografije o jednom veku proizvodnje stakla u Srbiji, u kome je, podrazumeva se, i priča o staklari u Paraćinu.

Biljana Crvenković u monografiji navodi da se prvi pomen o podizanju fabrike stakla u Srbiji pojavljuje u arhivama 1832. godine, kada je knez Miloš od svog brata Jovana, gubernatora Rudničke i Požeške nahije, tražio da primi Nikolu Stojanovića koji je obilazeći nahije po Srbiji tražio najpodesnije mesto gde bi mogao da podigne fabriku stakla. Očito je Stojanović obišao celu Kneževinu, ali bez uspeha. Sledeći pokušaj vezuje se za inicijativu Pavla Adamovića, ljubitelja izobraženija, visokih nauka, hudožestva i veština iz Vukovara, koji se knezu obraća 1838. godine s predlogom za osnivanje staklare uz detaljno razrađen plan i proračune. Adamović u pismu ističe da fabrike te vrste u svetu podižu pre svega vladari ili države i preporučuje da je najbolje da on (knez) o svom ili o narodnom trošku takvu fabriku podigne, a sebe preporučuje za upravitelja. Odajući veliko priznanje knezu zbog njegovog zalaganja na prosvećivanju naroda, on navodi da bi u tom cilju bilo i podizanje fabrike stakla. Kako bi kneza upoznao sa blagostima staklenih fabrika, on mu je darovao posuđe od stakla iz francuskih i slavonskih fabrika, kamen od kojeg se pravi staklo i jedan komad zemlje od koje se prave lonci za peći. Fasciniran Adamovićevim znanjem, njegovim postupkom i njegovim predlogom, knez traži od Sovjeta da mu se nađe neka služba na osnovu njegovog iskustva i veština, što je i učinjeno.

Međutim, piše u monografiji, uslovi za pokretanje proizvodnje – znanje, kapital i infrastruktura, stekli su se tek kad se u Ustavobraniteljskoj vladi pojavio Avram Petronijević, cenjeni diplomata i centralna ličnost ustavobraniteljskog pokreta, koji je ostao upamćen kao prvi industrijalac novovekovne Srbije. Njegov stav je bio da bi i Srbija, poput drugih zemalja u Evropi, imala više koristi od svojih fabrika nego od uvoza. On je 1843. godine dobio monopol na izgradnju “staklene fabrike” u selu Belici na obroncima Crnog vrha na potezu od Jagodine prema Kragujevcu. Tako je proizvodnja stakla postala strateški važna grana u razvoju privrede.

“Avramovac”, ime pod kojim je bila poznata prva srpska staklara, počeo je proizvodnju na dan Svetog Klimenta 1846. godine, tada krsne slave kneza Aleksandra Karađorđevića. Prvo proizvedeno staklo bilo je istog dana poslato “spomena radi” knezu u Topolu. Prema pisanju “Srpskih novina”, na drugi dan kneževe slave iz staklenih pehara nazdravljali su srpski prvaci i u čast početka rada prvoosnovane fabrike u Kneževini Srbiji.

Međutim, “Avramovac” nije mogao da pokrije ni polovinu potreba Kneževine. Proizvodnju su kočili nedostatak kapitala, neiskustvo, nedovoljno resursa. U takvim okolnostima, nakon Petronijevićeve smrti 1852. godine, fabrika je prestala s proizvodnjom.

Veliki broj sačuvanih staklenih čaša sa grbom iz 19. veka pripisuje se proizvodnji staklare Avrama Petronijevića. Najčešće su to visoke, cilindrične, fasetirane čaše za vodu, presvučene crvenom lazurom, ređe žutom preko cele površine, sa živo bojenim detaljima. Osim heraldičkog amblema i natpisa, čaše iz “Avramovca” nisu se inicijalno razlikovale od uvoznih. Heraldički motiv naslikan je na čeonom, središnjem delu i uokviren zlatnom bojom. Kneževski grb sastavljen je od četiri ćirilična slova S na štitu, iznad kojeg se nalazi kneževska kruna. Ukrašen je ukrštenom maslinovom ili hrastovom grančicom zelene boje. Na suprotnoj strani gotovo uvek se nalazi isti oslikan natpis na staroslovenskom pismu Spomen i Živio. Osim zlatnih ornamenata, na čašama se najčešće pojavljuju cvetni motivi. Rešenja u oblikovanju i dekoraciji srpskih čaša koje se pripisuju proizvodnji “Avramovca”, mogla su biti oslonjena na uvezene forme i likovne elemente u koje je inkorporirana državna heraldika, smatra Biljana Crvenković.

Sledeća fabrika stakla u Srbiji bila je u Jagodini, fabrika Nacka Jankovića, opremljena savremenijim uređajima za proizvodnju od “Avramovca”, poput peći za topljenje stakla sa gasnim generatorom i zidanim dimnjakom, brusionicom s pogonom na paru, a proizvodila je “sve vrste šupljeg, šlifovanog, presovanog, molovanog i graviranog stakla.

Treća je bila fabrika u Paraćinu.

Beogradski trgovac Milivoje M. Popović je 1906. godine uputio pismo ministru narodne privrede o namerama za proizvodnju upotrebnog stakla u Beogradu ili okolini. Naredne godine je osnovano Akcionarsko društvo Srpska fabrika stakla (SFS) koje je odustalo da fabrika bude u Beogradu, i počelo da je zida na kompleksu nekadašnje industrije tekstila braće Minh u Paraćinu, koji je imao dobre železničke veze, i bio je bogat sirovinama potrebnim za proizvodnju stakla.

Fabrika je počela s radom 1907. godine i proizvodila je isključivo upotrebno duvano i presovano staklo. Upošljavala je 350 radnika, navodi autorka izložbe i monografije, od kojih su glavni majstori staklari, ukupno 70 njih, bili većinom iz Čehoslovačke, Austrije i Slovenije. Zaposleni stranci u staklari promenili su i strukturu stanovništva. Fabrički kompleks se sastojao od proizvodnih i pomoćnih objekata za pakovanje i izradu potrebnih alata, stanova za zaposlene s porodicama i drugih zgrada potrebnih za život radnika i funkcionisanje fabrike.

Radilo se u smenama od čak 18 sati, nesreće na radu su bile česte, pa su radnici okupljeni u sindikalne pokrete organizovali nekoliko štrajkova. Usled nepovoljnih radnih uslova, deo majstora iz redova stranaca napušta staklaru i odlazi iz zemlje. Zbog nagomilavanja problema u proizvodnom procesu i nedostatka finansija, oko 1910. godine u akcionarsko društvo SFS ušla je kao kreditor i Beogradska zadruga, sa velikim ambicijama i planovima za staklaru, i fabrički kompleks počinje da se modernizuje.

Iz godina pre Prvog svetskog rata u dnevnim novinama objavljivani su oglasi koji ukazuju da je fabrika prodavala ambalažno, medicinsko staklo, upotrebno staklo za domaćinstvo, kafanske servise, cilindre za lampe, ali i predmete finije izrade: duvano, oslikano i gravirano staklo koje bi zadovoljavalo i više estetske potrebe, ali isključivo na veliko, navela je Crvenković.

Tokom Prvog svetskog rata fabrika nije imala proizvodnju. Obnova je počela 1922. godine, uvodi se topljenje stakla u sistemu vana/kada, što je unapredilo proizvodni proces, porudžbine su se povećale, prvi put je staklo izvezeno za Grčku, a od kraja treće decenije paraćinsko staklo bilo je zastupljeno u svim delovima Kraljevine. Pa ipak, i pored svih ulaganja, Beogradska zadruga kao većinski akcionar beležila je velike gubitke, tako da je fabrika u martu 1928. godine prodata konzorcijumu Sjedinjenih tvornica stakla Abel, vlasnika Vilhelma Abela, Austrijanca sa jugoslovenskim pasošem koji je već posedovao gotovo sve jugoslovenske staklare. Tokom 1929. godine proizvodni program se proširio na luksuznije artikle. Uvodi se proizvodnja kristalnog stakla, koje se, prema izveštajima Zbora akcionara, do tada nabavljalo isključivo iz uvoza. Od 1935. servisi i čaše se izvoze u Tursku, Egipat i Grčku, upošljavaju se majstori stranci, međutim, već 1939. ponovo se beleže gubici, izbijaju štrajkovi, a proizvodnja se odvija veoma teško.

Od kada je Srpska fabrika stakla 1928. godine postala deo konzorcijuma Abel, uključila se u tokove monopolističke politike proizvodnje. Masovna serijska proizvodnja upotrebnog stakla bila je namenjena najširim društvenim krugovima bez velikih umetničkih ambicija. U proizvodnji finijeg stakla primetni su modeli preuzeti iz prethodnih perioda, ali i iz srednjoevropskih staklara. Ponuda servisa i drugog upotrebnog stakla ista je u svim jugoslovenskim staklarama koje posluju pod imenom Sjedinjene tvornice stakla (STS). Tako u prodajnim katalozima Paraćinske staklare, isto kao i u prodajnim katalozima drugih jugoslovenskih staklara ovog konzorcijuma, postoje skoro identični modeli s različitim nazivima. Proizvodni program STS temeljio se na servisima najčešće livenog, presovanog i duvanog stakla, sa dekorativnim šlifovanim, ecovanim, graviranim i rezanim modelima. Za razliku od ostalih staklara u Kraljevini Jugoslaviji, dekorativni modeli i oblici u katalozima Paraćinske fabrike nazvani su prema jugoslovenskim toponimima: Drina, Sava, Maribor, Beograd, Ohrid itd. Modeli tih servisa sa istim imenom, uz manje intervencije u obliku, bili su zastupljeni u proizvodnji SFS duboko u drugoj polovini 20. veka.

Čini se da je tokom Drugog svetskog rata fabrika postojala samo administrativno. Tek u decenijama nakon rata počinje jedan period značajnih transformacija privrede, koji će pokrenuti i staklarsku proizvodnju u Srbiji, odnosno Jugoslaviji.

Od ovog decembra, Paraćinskoj staklari su opet priskoćili u pomoć stranci da, na temeljima njenih vrednosti, nastave život ove jedine fabrike stakla u Srbiji.