Među posetiocima izložbe "Putevima revolucije" u Muzeju istorije Jugoslavije nesumnjivo ima i onih koje su izložene skulpture, fotografije, mape i dokumenta podsetili na prvu cigaretu tokom đačke ekskurzije na Tjentište, koleginicu nespremnu za pljusak na Kadinjači, ili već na neku treću uspomenu u vezi sa posetom nekom spomeniku iz Narodno-oslobodilačke borbe, što je ovoj izložbi i bio jedan od ciljeva.

Naime, ubrzo nakon završetka Drugog svetskog rata, spomenički lokaliteti NOB–a postaju mesta posete i komemoracije brojnih građana SFRJ, da bi do sredine sedamdesetih godina partizanske marševe, ekskurzije i izlete, naziva "Putevima revolucije", pohodilo oko dva i po miliona građana. Do kraja decenije ovaj broj penje se na oko četiri miliona posetilaca godi-

šnje, a spomenički lokaliteti NOB-a postaju deo turističke ponude SFRJ.

Kakva je danas situacija, kako danas izgledaju ti spomenici, u kakvom su stanju, čemu služe, da li nam je i dalje stalo do njih, i da li bi opet mogli da postanu turističko odredište, istražuju stručnjaci projekta "Neprimereni spomenici" s namerom da promene odnos današnje javnosti prema spomenicima NOB-a. Projekat je dvogodišnji, međudržavni, partneri u njemu su iz Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, i Srbije, a saradnici iz Makedonije. Rezultat njihovog dosadašnjeg rada je izložba "Putevima revolucije – Memorijalni turizam u Jugoslaviji". Pre Beograda, izložba je već viđena u Zagrebu, Sarajevu, Kraljevu, Nišu, Šapcu i Ljubljani, a do kraja godine joj predstoji gostovanje u Puli, Splitu, Karlovcu i Skoplju. U svakom gradu postavka izložbe je prilagođavana lokalnom interesovanju i mogućnostima. Specifičnost beogradske izložbe je petnaest skulptura/modela spomenika iz kolekcije Muzeja istorije Jugoslavije.

ZAJEDNIČKO NASLEĐE I ZAJEDNIČKI PROBLEM: Arhitektice Jelena Grbić i Jelica Jovanović iz "Grupe arhitekata", beogradskog partnera u ovom projektu, objašnjavaju da je cilj projekta istraživanje spomenika NOB-a cele teritorije bivše države, mada se Crna Gora nije uključila. "Namera nam je da ih predstavimo kao zajedničko nasleđe i zajednički problem", kažu. "Gotovo svi su pod zaštitom države, zato što obeležavaju ili lokalitete gde su se tokom Drugog svetskog rata vodile borbe, ili grobnice. Osim lokalnih zavoda za zaštitu spomenika kulture, o njima vode računa i boračke organizacije." Međutim, bez obzira na postojanje zaštite, ti spomenici više nisu ni nalik onome kako su izgledali kad su podizani. "Jednostavno, promenilo se vreme, promenila se istorija, pa i odnos stanovništva prema njima", kaže Jelena Grbić. "U Hrvatskoj su mnogi spomenici iz NOB-a prefarbani, promenjeni su im natpisi, pa se zato kolege iz Zagreba u ovom projektu bave revizionizmom. Ispostavilo se da je to velika tema, ali se trudimo da ne nadvisi ostale. Jedan od reprezenata ove teme je video-dokumentacija akcije "Zavijanje ranjenika" umetnika Siniše Labrovića, izvedena 2000. godine u Splitu na Dan antifašističke borbe. Umetnik je pokušao da zaštiti Mirkovićev spomenik partizanke koja drži ranjenog borca od nacionalista koji su hteli da ga oskrnave. Akcija Labrovića je skrenula pažnju javnosti na odnos prema umetničkom delu, i prema svima kojima je spomenik posvećen."

Sad je na nekim spomenicima gotovo nemoguće pročitati kome i čemu su namenjeni. Jelica Jovanović navodi primer Spomen-parka Bubanj u Nišu, "čija je tabla potpuno umrljana, a Spomen-park je uništen grafitima, okolina je zapuštena. Mislim da nije važno ko je podigao spomenik, a da jeste važno da on obeležava mesto gde je streljano 10.000 ljudi. Nekadašnje austrougarsko skladište okupatori su koristili za mesto masovne egzekucije. Tu su ubijani ljudi, i to se mora poštovati."

O istom, ali u pozitivnom smislu, govori i rad "Put uspomena i drugarstva" Tanje Lažetić i Dejana Habihta, koji su fotografijama i video-radom opisali Put uspomena i drugarstva u Ljubljani. Kada je 1941. godine italijanska vojska okupirala Ljubljanu, oko grada je postavila žičanu ogradu visoku oko 170 centimetara i dugačku oko 29.663 metra sa utvrđenjem. To je Ljubljanu pretvorilo u ogromni logor. Nakon oslobođenja sve je srušeno. Ruta kojom je bio ograđen grad, 1957. godine postala je ruta pohoda "Pri žici okupirane Ljubljane". Nekoliko godina nakon toga, duž staze postavljena su 102 spomen-kamena, zatim je uređen i put, posađeno je oko 6000 stabala, da bi na kraju Put sećanja i drugarstva bio proglašen za spomenik od javnog značaja. Nekoliko godina pre osamostaljenja Slovenije, ukinuta je komisija koja je brinula o Putu, a nova gradska vlast nije bila naklonjena pohodu i njegovom boljševičkom znamenju. "Danas je to primer čuvanja uspomene na prošlost, i primer očuvanja sredine", kaže Jelica Jovanović i objašnjava da je duž nekadašnje žičane ograde put širok četiri metra, a dug 33 kilometra, da duž njega raste 7000 stabala različitih vrsta. Proglašen je istorijskim spomenikom i spomenikom oblikovane prirode, i postao je lokacija raznih sportskih i rekreativnih aktivnosti.

BOLJITAK ZA CEO KRAJ: Jedna od namera projekta je i da inicira promenu nabolje. Zagrebački deo tima je pokušao da pokrene neke od nekadašnjih izletničkih i izviđačkih ruta, na primer na Petrovu goru, što nije bez osnova zato što pojedinačne posete i sada nisu retke. Tome služi i deo izložbe koji je stalni u svim gradovima, zbirka fotografija memorijalnog turizma nastala kroz otvoreni poziv za fotografije iz ličnih arhiva stanovnika svih zemalja bivše Jugoslavije. Prema rečima sagovornica, cilj ove akcije je pokušaj da podsećanjem na lepe privatne trenutke vezane za posete spomenicima projekat ukaže na mogućnosti memorijalnog turizma.

"Mi, dakle beogradski tim, pokušali smo nešto drugo, da podstaknemo promene u okviru prostornog planiranja područja sa spomenicima. Zna se da je, na primer, zbog spomenika na Pločama kod Krupnja napravljen put, da je podizanje spomenika podrazumevalo boljitak za ceo kraj", kaže Jelena Grbić. "Bitno je naglasiti da priča kako su to sve Titovi spomenici, da su podizani zato što je on tako hteo, nije tačna. Jedino je za Jasenovac urgirala Federacija. Spomenike su podizale lokalne zajednice, one su finansirale ili su organizovane donacije, poseban fond za izgradnju ili samodoprinos. Uostalom, i na spomenicima piše ko je darodavac. Zanimljiv primer su Šumarice u Kragujevcu gde su na humkama ploče sa imenima škola: svakoj školi je dodeljen spomenik o kome treba da vodi računa. Održavanje je veliki problem, to je važan segment priče o spomenicima NOB-a, na koji se danas potpuno zaboravilo. Petrova gora u Hrvatskoj na primer, nalazi se na tromeđi, i opštine ne mogu da se dogovore ko je nadležan. To je samo izgovor. Isto važi i za Muzej revolucije BiH – Istorijski muzej BiH, čiji su i zgrada i kolekcija izuzetno vredne, ali nikako da se odredi ko treba da vodi računa o njemu."

Jednu od mnogih tema otkrivenih ovim projektom moguće je ilustrovati pričom o spomeniku iz Crkvica kod Herceg Novog. "Revolucija se često doživljava u rastegljivom maniru i objedinjuje niz lokalno relevantnih događaja. Tako je spomenik ‘Krivošijski ustanak’ Luke Tomanovića podignut 1967. godine posvećen svim krivošijskim ustanicima 1869–1969, i onima koji su se borili protiv Habzburgovaca i u NOB-u. U Knjaževcu je spomenik svim borcima svih oslobodilačkih ratova, a autor je Bogdan Bogdanović, naš najpoznatiji autor spomenika", kaže Jelena Grbić.

Beogradska verzija izložbe je, zahvaljujući otvaranju Depoa Muzeja istorije Jugoslavije, mogućnost da se vide modeli spomenika velikih majstora, pokloni Josipu Brozu Titu. Jelena Grbić i Jelica Jovanović pominju model "Spomenika bola i prkosa" Ante Gržetića posvećen Nadi Naumović, jedinoj ženi streljanoj 21. oktobra 1941. godine u Kragujevcu, zatim spomenik "Dečak i devojčica sa golubovima", kao jedan od mnogih posvećen deci borcima, spomenik "Balada o vešanima" Nandora Glida u Subotici iz 1967. godine, skica za spomenik borcima u Arilju "Borac" Milana Vergovića, "Borbena grupa" Vojina Bakića u Kolašinu, delo iz njegove rane faze potpuno drugačije od one kojom se proslavio. "Izložile smo i skulpturu ‘Metalac’ Pavla Paje Radovanovića, skicu za spomenik metalcima poginulim u NOB-u, koja je postavljena u krugu Fabrike opreme i pribora u Novom Bečeju. Ne zna se da li još postoji, pa na našoj izložbi predstavlja primer mnogih spomenika iz fabričkih krugova kojima se izgubio trag. Uz model skulpture ‘Borba’ Sretena Stojanovića, koja se nalazi ispred zgrade beogradske opštine Voždovac, postavili smo model skulpture ‘Žena’ Lojzeta Dolinara, zato što se pretpostavlja da je jedna od skica za njegov spomenik ‘Obnova’ na Voždovcu. Ova skulptura je poklon učesnica Drugog kongresa Antifašističkog fronta žena (AFŽ) Titu 1948. godine", kaže Jelica Jovanović.

U svakom gradu u kome je gostovala, izložba "Putevima revolucije" bila je zadovoljavajuće primećena i neočekivano dobro posećena. Da li to znači da ima nade za spomenike?