Bez obzira na sve uslovnosti – ukus članova žirija, prisustvo establišmentskih pakovanja koja karakterišu svaki žeton u nomenklaturnom ruletu ili uspona i sunovrata ideoloških opredeljenja – pobednici Festivala filmskog scenarija u Vrnjačkoj Banji ipak mogu da pruže delimičan uvid u sadržaje srpskog i ex-YU filma tokom proteklih 40 godina ovog festivala.

Postojanje eventualnih rezervi prema pokušaju da se na ovaj način kreira konstrukcija o dobitnoj formuli, potencirane su činjenicom da neki prestižni autori u poslednje dve decenije naprosto ne žele da se takmiče na ovoj manifestaciji. Bilo kako bilo, apstrahujmo ovom prigodom one koji ne uvažavaju instituciju festivala iako ih novi Zakon o kinematografiji obavezuje da prikazuju filmove na domaćim filmskim manifestacijama od nacionalnog značaja, podržanim od strane Ministarstva kulture.

ZANOS I PREISPITIVANJE: Dakle: na samom početku festivala u Vrnjačkoj Banji, 1977. godine, prvu nagradu za scenario dobili su Predrag Perišić i Milan Jelić za film Ljubavni život Budimira Trajkovića. Taj film je deo komercijalnog uspona domaćeg filma oslonjenog na pojavu "češke škole" i u njemu je kao bekgraund prikazan socijalistički graditeljski zanos (porodica glavnog junaka pravi mostove i njihovo preduzeće dobija angažmane širom sveta), a u prvom planu je lukrativni talas omladinskog filma koji se krajem sedamdesetih godina bazirao na tematskoj matrici vezanoj za prvo seksualno iskustvo. Opozit tom populističkom talasu tog vremena bili su filmovi sa izraženom artificijelnošću i snažnijim društvenim zaleđem. Tako su već sledeće, 1978. godine, Mirko Kovač i Lordan Zafranović nagrađeni za scenario filma Okupacija u 26 slika. Preispitivanje i drugačija, tragikomična i stilizovana demistifikatorska vizura NOB-a i prvih posleratnih godina u kojima se revolucionarni idealizam sukobljavao sa surovim ideološkim dogmatizmom, postajala je sve prisutnija u domaćem filmu. Ovakav upliv u do tada najrazvijeniji žanr jugoslovenske kinematografije – ratni film – rezultovao je i glavnim nagradama Gordanu Mihiću (za filmove Osvajanje slobode 1979. i Balkan ekspres 1983) i Rajku Grliću i Branku Šemenu za film Samo jednom se ljubi (1981).

ŽANROVSKA PRIVLAČNOST: Početkom osamdesetih godina prošlog veka, neposredno nakon Titove smrti, pojavili su se i produkcijski ambiciozniji filmovi, sa razrađenijim sadržajima (izuzetno prihvaćeni i od publike i od kritike) koji su zadovoljavali kriterijume žanrovske privlačnosti i pružali obilje mogućnosti za višeslojna analiziranja mentalitetskih i socijalnih specifičnosti. Scenaristi filmova Ko to tamo peva (Dušan Kovačević, 1980), Variola vera (Goran Marković, 1982) i U raljama života (Dubravka Ugrešić i Rajko Grlić, 1984) svakako su doprineli da pomenuti filmovi imaju bogat život i u narednim epohama i dobiju status antologijskih. Deo tajne njihovog uspeha je, uz evidentno apostrofiranje karakternih slabosti i strategija opstanka "malih ljudi" koji se na svoj način protive projektima velikog državnog sistema, i korišćenje populističkih humornih verbalnih iskaza koji su zahvaljujući njihovim filmovima postali deo svakodnevnog govora. Karakteristika ovih filmova je i bogat referencijalni okvir koji nude, jer se u njima pored prepoznavanja žanrovskih modela i konkretnih filmskih uzora može registrovati i naglašena ironičnost prema tada aktuelnim reprezentima vlasti.

Sudeći po filmovima iz druge polovine osamdesetih godina prošlog veka, prošlost nam je zakucala na vrata. Otvaranje zaključanih fioka iz prošlosti otkrilo je zaturene činjenice iz ranih godina stvaranja socijalističkog društva vezane za pojavu Informbiroa. Delimično objašnjenje za ovaj proces pročišćenja, moguće je pronaći u krizi jugoslovenskog ideološkog aparata i potrebi da se centralistički sistem zameni ustoličavanjem novih republičkih elita kojima više neće pretiti kosturi iz ormana. Suočavanje sa neuralgičnim tačkama iz prošlosti vrednovano je na festivalu u Vrnjačkoj Banji nagradama Abdulahu Sidranu (Otac na službenom putu, 1985), Gordanu Mihiću Srećna nova 49 (1986), Ivanu Aralici i Krsti Papiću Život sa stricem (1988) i Ferencu Deaku (Granica, 1990). Ovom usmerenju pripada i scenario Gorana Markovića za film Već viđeno (1987), u kojem je uzrok društvene patologije kasnije epohe pronađen u prvim godinama posle Drugog svetskog rata. Pomenuti proces, međutim, više je doprineo odmrzavanju resantimana i njegovom stupanju na veliku scenu, nego željenoj nameri da se kritikuje dogmatizam nemilosrdnih ratnih pobednika.

Taj period domaćeg filma zanimljiv je i zbog činjenice da se tada ustoličava princip prikazivanja refleksa neuralgičnih tačaka iz prošlosti. Na taj način kao da se kroz fikciju razrešavaju bolni istorijski trenuci, a da se zapravo izbegava detektovanje onoga što je sama srž događaja. Posezanje za tom tematikom ukazuje da je taj sadržaj apsolviran i da više nije potrebno baviti se njim, da on više nikoga ne zanima. Najeklatantniji primer ovakvog pristupa je upravo tema Informbiroa koja je obrađivana tako da na filmu (a film je važna tačka za strategiju kolektivnog sećanja o jednom vremenu) nismo videli prizore iz zatvora na Golom otoku.

DEVEDESETE: Sličan proces nastavljen je i tokom devedesetih godina kada je zemlja bila u ratnom stanju. Više pažnje je posvećivano odbljescima rata i tegobama tranzicije nego onome što se zaista dešavalo na prostorima zahvaćenim vojnim okršajima. Retki filmovi koji su se tada, bez istorijske distance, bavili ratnim zbivanjima nisu uspevali da dosegnu prve nagrade na festivalu u Vrnjačkoj Banji. U fokusu su, dakle, bili filmovi koji su govorili o raspadu socijalističkog sistema i narastajućem kriminalu: Ni na nebu ni na zemlji, scenarista Dušana Jelića i Ivana Panića, Ubistvo sa predumišljajem (1996) Slobodana Selenića i Rane (1998) Srđana Dragojevića.

Zanimljivo je da su tokom devedesetih godina prošlog veka na Festivalu filmskog scenarija prvonagrađeni bili poslednji dugometražni igrani filmovi istaknutih reprezenata "crnog talasa": Dušana Makavejeva (Gorila se kupa u podne, 1993) i Puriše Đorđevića (Tango je tužna misao koja se pleše, 1997). U ovaj niz nagrada izrazito profilisanim autorskim poetikama uklapaju se priznanja Dušanu Kovačeviću za film Urnebesna tragedija (1995) i Gordanu Mihiću za scenario filma Crna mačka beli mačor (1998). Zajednički imenitelj ovih filmova je dionizijski turoban prikaz tranzicijom uništenih ideoloških vrednosti jedne zajednice.

Početak novog veka obeležava kopanje po svežim ranama prouzrokovanim bombardovanjem SR Jugoslavije 1999. godine: Nebeska udica (2000), scenarista Srđana Koljevića i Đorđa Milosavljevića i film Zemlja istine, ljubavi i slobode (2001) Milutina Petrovića, Saše Radojevića i Petra Jakonića, kojeg karakteriše i slobodniji odnos prema filmskoj formi. Na naglašeni urbani duh ovih filmova nadovezuju se prizori sa periferije grada, opori humor posvemašnjih gubitnika oličen u opusu scenariste Miroslava Momčilovića (Kad porastem biću kengur, 2004; Sedam i po, 2006. i Čekaj me, ja sigurno neću doći, 2009). Dokolica junaka ovih filmova zarobljenih u procepima prigradskih solitera donela je modifikovani mentalitetski obrazac kojem ni novi modernizacijski udari nisu narušili temeljni periferijski duh.

CRNI HUMOR: Za razliku od Momčilovićeve ironije, druga strana ovog pogleda na tranzicijom urušene pojedince (neki od njih su, inače, snažno podržani i od stranih filmskih fondova) ukazuje da drama potiče od sloma moralne vertikale koja je, ipak, nekada postojala. Primeri za ovakav pristup su scenaristička ostvarenja Srdana Golubovića, Biljane Maksić i Đorđa Milosavljevića (Apsolutnih sto, 2002), Meline Pote Koljević i Srđana Koljevića (Klopka, 2007. i Krugovi, 2013) i Bojana Vuletića, Stefana Arsenijevića i Srđana Koljevića (Ljubav i drugi zločini, 2008).

Početak druge dekade 21. veka obeležavaju scenariji za filmove koji registruju fašizaciju društva i povećanu dozu crnog humora. Bilo da proizvode komične ili šokantne efekte, scenariji Aleksandra Radivojevića i Srđana Spasojevića (Srpski film, 2010), Dimitrija Vojnova i Stevana Filipovića (Šišanje, 2011) i Srđana Dragojevića (Parada), svedoče o represivnom, samodovoljnom i rigidnom državnom aparatu koji je nesposoban ili ne želi da kazni počinioce zločina. Za razliku od introspektivne priče Mine Đukić (Neposlušni, 2014) o mladoj ženi koja roud muvi koristi za pronalaženje identiteta, prošlogodišnji pobednički scenario Gorana Radovanovića za film Enklava (2015) vraćanje je temi od nacionalnog značaja – Kosovu, koje je nakon izgnanstva iz realnog političkog univerzuma počelo da dobija novi život u svetu fikcije.

Uprkos opasnosti koju sa sobom nosi svaka generalizacija, ovo je prikaz onoga što se nalazi na vrhu scenarističkog ledenog brega verifikovanog na Festivalu filmskog scenarija u Vrnjačkoj Banji. Seciranje drugoplasiranih i trećeplasiranih scenarija na ovom festivalu možda bi dalo sasvim drugačiju sliku o domaćem filmu.